Lågmælte, men intense forteljingar frå 2.verdskrig

Eg var der av Gudrun Pausewang.

Då tsjekkisk/tyske Gudrun Pausewang den 30.april 1945 høyrde meldinga i radioen om at Hitler var død, gret ho fortvilt. Ho, og mange med henne, hadde aldri lært å tenkja kritisk om Føraren. Tvert om, dei hadde lært å stola på alt han sa: at jødane var ute for å svekkja den nordiske rasen, at det tyske folket var eit spesielt edelt, tappert og sterkt folk, at meininga med livet var å tene fedrelandet og ofra alt for det. Og dei lærte å syngja nasjonale songar med liv og sjel - ja, heilt til "Det tredje riket" gjekk under. Dette skriv forfattaren Pausewang i etterordet til boka. Ho var 17 år då krigen slutta, og opplevde at alt ho hadde trudd på fram til då, fall i grus.

Boka er sett saman av 20 små forteljingar som alle er tilbakeblikk på korleis born og unge opplevde kvardagen under 2.verdskrig. Dei er skrivne som eg-forteljing, i intervjuform eller i tredjeperson. Alle forteljingane er sanne, seier forfattaren, nokre av dei er sjølvopplevde. Ho viser på ein enkel, men tydeleg måte fram naiviteten, den umedvitne lydnaden og lojaliteten. Slik åtvarer ho unge i dag mot å gå i dei same fellene. "Å erkjenne, etter at krigen var slutt, kor skammeleg NS-regimet hadde utnytta og misbrukt den unge idealismen vår, gjorde vondt. Regimet hadde loge og forrådt oss! Nazitida etterlét oss, barna, ein tung arv. Minna frå den tida la skuggar over livet vårt etterpå" skriv ho til slutt i etterordet.

Me får høyra om foreldre som tok ungane sine med seg inn på kjøkkenet til naboane - som nyleg var slept bort fordi dei var jødar - for grådig å eta den ennå varme maten på bordet. Om musikklæraren som trollbatt elevane med kjærleiken sin til Mozart og Beethoven, men som mista både kjærleiksevna og evna til å undervise etter eit "besøk" i Gestapo sitt torturkammer - fordi han var kommunist. Om fjortenåringen som vart rasande på bestefaren som prøvde hindra han frå å gå inn i hæren vintaren 1945, ei mobiliseringsordre og siste krampetrekning frå Hitler. Bestefaren redda livet hans ved å knusa tærne hans "ved eit uhell" - mens han sjølv måtte avgarde, trass i at han innsåg det gjekk mot slutten for Hitlers Tyskland. Bestefaren kom aldri tilbake.

Pausewang har eit mål med boka: ho vil - som sanningsvitne - fortelja, så me ikkje skal gløyma.

Men er det lenger interessant å dvela ved 2.verdskrig? Veit me ikkje nok nå? Viss me svarer ureflektert på desse spørsmåla, så kan kanskje svaret verta ja. Men viss me ser ei parallellisering til vår eiga tid, av konsekvensar av mangel på refleksjon og kritisk tenking, av ideologisk retorikk og motvilje å setja fordomar under lupa, så er dei små og enkle kvardagsforteljingane i denne boka veleigna til å også å få auga på vår eiga samtid.

Boka er retta mot ungdom, men kan godt lesast også av vaksne. Den vesle forteljinga "Denazifiseringsattesten" går f.eks. rett inn i den tunge debatten som nå pågår omkring Kjartan Fløgstad si bok Grense Jakobselv (2009), Tore Rem sin biografi Sin egen herre (2009) om Jens Bjørneboe og feiringa av Hamsun-jubileet, som alle rører ved det vanskelege spørsmålet om grensene mellom det å ha nazisympatiske haldningar eller ikkje.

Eg var der er omsett frå tysk til nynorsk, den einaste omsett til norsk av Pausewang. Boka er skriven i ein nøktern stil som på eit vis forsterkar innhaldet. Det betyr at forfattaren stolar på lesaren, noko omsetjinga tek vare på. Men ei lita påpeiking: NS blir brukt om det tyske nazipartiet. På norsk er NS einstydande med det norske Nasjonal Samling. I denne samanhangen får det gå, sjølv om det gir feil signal. At boka som sjanger er flytande i grenselandet mellom skjønn- og faglitteratur, er ikkje eit problem for denne meldaren. Teksten står godt i seg sjølv.

Aud Søyland Kristensen, Time bibliotek